شماره 90/چهارشنبه 4 عقرب 1390/26 اکتوبر 2011
امیر حکاک
شاه گفت: «او با نخوردن غذا و آب، مرگ را برگزیده است، که ممکن است سبب فضیحت من شود، چون رسمی است – رسمی دیرین و نابخردانه- که اگر به مردی ظلم شود یا خیال کند که به او ظلم شده، و بر درگاه خانه ظالم گرسنگی بکشد تا بمیرد، مردم تا ابد، بر آن درگاه فریادی سهمگین سرخواهند داد، حتی اگر آن درگاه، درگاه شاه باشد.»
در سوم اگست ۲۰۱۰ خبرگزاری ها از مرگ فرانکلین بریتو، یک کشاورز ونزوئلایی در پی آخرین اعتصاب غذای خود خبر دادند. او به سیاست های ملی کردن زمین در دولت هوگو چاوز اعتراض کرده بود. این سیاست ها سبب شده بود آقای بریتو زمین خود را از دست بدهد.
خانواده او گفتند: «جسد فرانکلین بریتو نماد همه کسانی است که از گستاخی قدرتمندان ضربه می بینند و رنج می کشند.»
مشهورترین اعتصاب کننده غذا در تاریخ، مهاتما گاندی در نامه به یکی از هوادارانش نوشت: «در شرایط مخصوص، پرهیز از خوردن غذا سلاحی است که خدا به ما داده تا در هنگام بی پناهی محض، به کار گیریم.»
در سال ۲۰۰۶ اسناد طبقه بندی شده تازه ای از دولت بریتانیا نشان داد که وینستون چرچیل ترجیح می داده مهاتما گاندی در طول اعتصاب غذایش در سال ۱۹۴۲ در زندان بمیرد. با این حال، اعضای کابینه جنگ چرچیل موفق شدند متقاعدش کنند که این فاجعه خواهد شد.
مهاتما گاندی، در طول زندگی خود در دهه های ۱۹۲۰، ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ هفده بار دست به اعتصاب غذا زد. اغلب این اعتصاب ها اعتراض به قوانین بریتانیا و اعتصابش در سال ۱۹۴۸ اعتراض به خشونت ها میان هندویان و مسلمانان و با هدف متوقف کردن خشونت های مذهبی داخلی بود. او اعلام کرد تا توقف خشونت ها چیزی نخواهد خورد و موفق هم شد؛ او سرانجام وقتی اعتصاب غذای خود را شکست که شورشیان با چشم های اشکبار، کاردهای خود را پیش پای او به زمین گذاشتند.
از مخالفان کیوبایی تا زندانیان ترکیه، اعتصاب غذا به پدیده ای هر روزه و جهانی تبدیل شده است که سرانجام آن گاه موفق، گاه ناموفق، گاه تراژیک و گاه ترکیبی از آنها بوده است.
در سال ۱۹۸۱، یک عضو ۲۷ ساله در ارتش سری جمهوریخواه ایرلند به نام بابی ساندز در زندان بلفاست دست به اعتصاب غذا زد. او به جرم حمل اسلحه زندانی بود و به رفتار با زندانیان اعتراض داشت. اعتصاب غذای او توجهات عمومی فراوانی را برانگیخت و در پی مرگ یک نماینده ایرلند، با رای مردم به نمایندگی ایرلند در پارلمان بریتانیا انتخاب شد. بریتانیا حاضر به پذیرش این رای نشد و به خواسته های ساندز و دیگر زندانیان ایرلندی تن نداد. بابی ساندز در پی تحمل ۶۶ روز گرسنگی درگذشت.
ایران در اعتراض به سیاست های بریتانیا و بدرفتاری با زندانیانی که اعتصاب غذا کرده بودند، خیابان جنب سفارت بریتانیا در تهران را از «چرچیل» به «بابی ساندز» تغییر داد. با این حال، در زندانی در شمال همین شهر (اوین) اکبر محمدی، فعال دانشجویی که در ارتباط با اعتراضات دانشجویی سال ۷۸ دستگیر شده بود، در سال ۸۵ در پی اعتصاب غذا در گذشت.
اعتصاب غذای زندانیان سیاسی در ایران در اعتراض به مرگ هدی صابر و هاله سحابی صورت گرفته است
در جوزای امسال نیز هدی صابر، که در زندان اوین در اعتراض به مرگ هاله سحابی، فرزند عزتالله سحابی دست به اعتصاب غذا زده بود، پس از انتقال به بیمارستان جان سپرد.
از ۲۸ جوزا، ۱۲ زندانی سیاسی در زندان اوین در اعتراض به مرگ هاله سحابی در مراسم ترحیم پدرش و همچنین مرگ هدی صابر از فعالان ملی-مذهبی در زندان اوین دست به اعتصاب غذا زده اند.
خبرهای تازه حاکی از این است که کسان دیگری در زندان های اوین و رجایی شهر و تبریز به این اعتصاب کنندگان پیوسته اند.
زندان های ایران، پیش از این نیز اعتصاب غذای زندانیان زیادی را به خود دیده است: محسن سازگارا، اکبر گنجی، عیسی سحرخیز، نسرین ستوده، رکسانا صابری، و دو کوهنورد آمریکایی که به جرم جاسوسی در ایران زندانی بودند، از جمله این افراد بوده اند.
طرفداران اعتصاب غذا می گویند در زمانی که هیچ راه دیگری نیست، اعتصاب غذا به عنوان ابزاری برای مقاومت در برابر ناعدالتی به کار می رود. تاثیر و قدرت اعتصاب غذا در آمادگی اعتصاب کننده برای مرگ خودخواسته نهفته است.
سال ها پیش از بابی ساندز، در ۱۹۱۷، توماس اش، رهبر قیام ایستر (قیام عید پاک) در زندان شهر دوبلین در پی اعتصاب غذا درگذشت.
سه سال بعد، ۸۹ اعتصاب کننده غذا در کمتر از سه هفته بی غذایی آزاد شدند؛ زندانبانان بریتانیایی آنها می خواستند تا می شود، شهید سیاسی بیشتری درست نکنند»
در نخستین ساعات روز هفدهم دسامبر ۲۰۰۹ امینه حیدر، زنی از اهالی صحرای غربی و نامزد جایزه صلح نوبل که ۳۲ روز در اعتصاب غذا به سر می برد، در پی دردهای مکرر معده به بیمارستان فرستاده شد. پزشکان پس از معاینه این زن ۴۲ ساله، هشدار دادند که حتی در صورت پایان دادن به اعتصاب غذا، مرگ او محتمل است.
اما این زن فعال حقوق بشر که به گاندی آفریقا مشهور بود، حاضر نبود جز در صورت عملی شدن درخواستش به اعتصاب غذا پایان بدهد؛ او می خواست اجازه یابد به کشورش، صحرای غربی، بازگردد.
امینه حیدر اعتصاب خود را از ترمینال فرودگاه لانزاروت شروع کرده بود. ماموران دولتی مراکش به او اجازه نداده بودند که به دیدن دو فرزندش برود که در شهر العیون در صحرای غربی زندگی میکردند. صحرای غربی در تصرف مراکش بود و امینه حیدر حاضر نشده بود در پرسشنامه ای بنویسد که تبعه مراکش است.
در همان روز که خانم حیدر بستری شد، خبر رسید که مراکشی ها حاضر شده اند درخواست او را بپذیرند و اجازه دهند به کشورش بازگردد.
بسیاری گمان می کنند اعتصاب غذا پدیده ای نو و قرن بیستمی است و در جریان جنبش های استقلال طلبانه ایرلند و هند و ماجرای حق رای زنان در بریتانیا ابداع شده است. اما این عمل ریشه در تاریخ دارد و در قرون وسطا در ایرلند، هند باستان و روم باستان سابقه داشته است.
حتی تیبریوس جوان هم دست به اعتصاب غذا زد تا پدرش ژولیوس سزار به او اجازه سفر به رودز را بدهد. او فقط چهار روز غذا نخورد ولی در سال ۲۵ بعد از میلاد، مردی رومی به نام کرموتیوس کوردوس، در اعتراض به محدودیت آزادی بیان، آن قدر غذا نخورد تا مرد.
در قرون وسطا در ایرلند، رسم بر این بود که مردم جلوی در خانه کسی که در حق آنها بی عدالتی یا ظلم روا داشته بودند، می نشستند و غذا نمی خوردند. اگر اعتصاب کننده غذا می مرد، خون او بر گردن صاحب خانه بود و ممکن بود خانواده متوفی به خونخواهی بر بیایند.
اعتصاب غذا چیست
در تعریف اعتصاب غذا گفته اند: «اعتصاب غذا امتناع داوطلبانه از خوردن غذا و/یا مایعات است.»
طول اعتصاب غذا بستگی به میزان چربی بدن شخص، میزان سلامتی او و استراتژی اش دارد. اگر اعتصاب کننده از خوردن آب امتناع کند، بیش از یک هفته زنده نخواهد ماند. اگر مایعات، شکر و/یا نمک هم بخورد، مدت بسیار بیشتری می تواند زنده بماند.
بابی ساندز، جوان سالم ۲۷ ساله، ۶۶ روز دوام آورد و گاندی، در دهه ۷۰ زندگی اش و تقریبا بدون هیچ چربی در بدن، به مدت ۲۱ روز از خوردن پرهیز کرد. طولانی ترین اعتصاب غذا با آب و شکر ۹۴ روز بود که یکی از اهالی جمهوری ایرلند در دهه ۱۹۲۰ به آن دست زد و سرانجام درگذشت. اگر اعتصاب کننده جز شکر و نمک، ویتامین هم مصرف کند – مثل برخی از اعتصاب کنندگان اخیر در ترکیه – مرگ دردناک او تا ۳۰۰ روز به طول خواهد انجامید.
فیلم گرسنگی، ساخته استیو مک کویین در سال ۲۰۰۸ درباره اعتصاب غذای زندان «میز» (Maze) ایرلند نشان می دهد که گرسنگی کشیدن تا مرگ چقدر ترسناک و دردناک است. در این فرایند، بدن در واقع «خود» را مصرف می کند. پس از حدود سه روز، کبد شروع به شکستن چربی های بدن می کند. بدن برای جبران این واکنش، متابولیسم خود را کند می کند ولی پس از حدود سه هفته ناگزیر می شود ماهیچه ها و اندام های حیاتی خود را برای کسب انرژی بکاود و مصرف کند.
پوست بدن مومی شکل می شود، بدن از خود بویی ترش متصاعد می کند و نفس بوی شیرینی همچون بوی گلابی می گیرد.
مرگ شخص در پی بی آبی، تحلیل بدن و از کار افتادن دردناک اندام های درونی، و بیش از هر چیز کلیه ها و کبد فرا می رسد.
غذا خوراندن به زور
از سال ۱۹۰۵ تا آغاز جنگ جهانی اول حدود ۱۰۰۰ طرفدار حق رای زنان در بریتانیا به زندان افتادند. در ۱۹۰۹، ماریون دانلوپ یکی از فعالان حقوق زنان، که در زندان دست به اعتصاب غذا زده بود، سه روز و نیم پس از آغاز اعتصابش آزاد شد.
باقی زندانیان از این پیروزی انگیزه گرفتند و دست به اعتصاب غذا زدند اما مقامات از ترس از دست دادن کنترل زندان، دست به اقدام تازه ای زدند: آنها به طرزی وحشیانه، به زور به زندانیان غذا خوراندند.
آنها لوله ای از بینی یا از حلق تا معده زندانی فرو می کردند و به این وسیله به او مایعات می خوراندند. در موارد تغذیه از راه حلق، یک حلقه فولادی در دهان گذاشته می شد که تا جایی که می شد دهان را باز می کرد. اگر لوله به اشتباه به نای می رفت، زندانی خفه می شد. امیلین پانکهورست، رهبر جنبش زنان در بریتانیا، در زندگینامه خود از ترس و وحشتی می نویسد که هنگام غذاخوراندن به اعتصاب کنندگان، زندان را فرا می گرفت.
جون پرویس، استاد جامعه شناسی دانشگاه پورتسموت در مقاله ای درباره این اعتصاب کنندگان نوشته زنانی که ضعفشان بیش از آن بود که بتوان از راه بینی یا دهان به آنها غذا خورانده شود، از جمله فنی پارکر، «از طریق روده یا… و اغلب با لوله های مصرف شده و آلوده تغذیه می شدند.
در سال ۲۰۰۶ سازمان ملل متحد اقدام ارتش آمریکا برای به زور غذا خوراندن به زندانیان گوانتانامو را محکوم کرد. بر اساس گزارش ها، زندانبان ها دست و پای زندانی را با تسمه می بستند و با فروبردن لوله هایی از بینی آنها تا شکمشان، به آنها غذا می خوراندند.
اعتصاب صدام
اعتصاب غذا همواره با همدردی جمعی و گرفتن امتیاز همراه نیست. در سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶ صدام حسین در طول برگزاری دادگاهش به اتهام ارتکاب جنایات جنگی، سه بار دست به اعتصاب غذا زد.
او اعتراض داشت که دادگاه وجاهت قانونی ندارد و نتوانسته امنیت کافی را برای وکلای مدافعش تامین کند (سه تن از وکلای او در طول این دادگاه کشته شده بودند.)
صدام در دادگاه
حاصل این اعتصاب ها فرورفتن لوله های غذا از بینی تا شکمش بود و تمسخرهای گاه به گاه رسانه ها. یکی از تیترهای خبری فاکس نیوز این بود: «صدام بعد از یک نوبت غذا نخوردن، اعتصاب غذای خود را شکست.»
اعتصاب های طولانی
اعتصاب غذا در قدیم اغلب شامل تعداد کمی از افراد و برای مدتی کوتاه بوده است. اما اخیرا تاکتیک های تازه ای دیده می شود که در آنها گروه های بزرگ تر به مدت بیشتری دست به اعتصاب غذا می زنند.
طولانی ترین و مرگبارترین اعتصاب غذا درست یک دهه قبل تر اتفاق افتاد. در ترکیه در سال ۲۰۰۰، زندانیان سیاسی در سراسر کشور به مدت حدود دو سال دست به اعتصاب غذا زدند و به مرگ ۱۰۰ نفر و حدود ۴۰۰ بیماری لاعلاج منجر شد.
آنها که انگیزه خود را از اعتصاب کنندگان زندان میز ایرلند گرفته بودند، همچون آنها به صورت چرخشی اعتصاب کردند. قدرت اعتصاب چرخشی در تعداد فراوان شرکت کننده هاست، هر کس پس از یک دوره اعتصاب غذا، جای خود را به نفر بعدی می دهد.
در کیوبا دو اعتصاب غذای شاخص در مطبوعات به ثبت رسیده است. گیلرمو فاریناس، یکی از مخالفان برجسته دولت کاسترو اعتصاب غذای ۱۳۴ روزه خود را تنها زمانی شکست که دولت شروع به آزادکردن زندانیان سیاسی کرد. او در ۲۲ اعتصاب غذا شرکت داشت از جمله یک اعتصاب هفت ماهه در بخشی از مبارزات مخالفان برای داشتن اینترنت آزاد.
عصر جدیدنمونه های موفق اعتصاب غذا مثل گاندی و ساندز و طرفداران حق رای زنان همگی جز در «قدرت فراوان اراده» و «باور تزلزل ناپذیر»، وجه اشتراک دیگری هم دارند: «توفیق در جلب توجه عمومی.»
بدون تبلیغات و خبررسانی، اعتصاب کننده موفق به جلب توجه یا همدردی عمومی نخواهد شد و توفیق چندانی نخواهد یافت.
دستیابی امینه حیدر به هدفش نشان داد که با کمک فعالان حقوق بشر و حضور دائمی خبر اعتصاب غذا در رسانه ها، دستیابی به هدف ممکن است. صفحه های اول روزنامه های اسپانیایی، هفته ها به خبر امینه حیدر اختصاص داشت و اعتصاب غذای او از پوشش خبری جهانی خوبی برخوردار بود.
فعالان و سازمان های مدنی به حمایت از او حرف زدند و سازمان هایی نظیر عفو بین الملل درخواست رسیدگی فوری دادند. شبکه های اجتماعی آنلاین هم نقش مهمی در افزایش آگاهی و جمع کردن مردم داشتند. سازمان بین المللی آواز (Avaaz) در حمایت از او در عرض یک هفته ۴۰ هزار امضا جمع کرد.
رسیدن خبر از اعتصاب غذا در زندان، به خصوص در سرزمین های دورافتاده یا در کشورهایی با حکومت های سرکوبگر، اغلب سخت و گاه ناممکن است.
عصر اینترنت فرصت های بسیاری را برای افزایش آگاهی و حمایت مردمی در باب اعتصاب غذا فراهم کرده است.
خبررسانی از کنترل حکومت ها و دولت ها خارج می شود و جلب توجه و حمایت همگانی از طریق این شبکه ها سریع تر و گسترده تر از پیش صورت می گیرد.
اعتصاب های غذای دسته جمعی تعدادی از زندانیان سیاسی در ایران که به اعتراض به مرگ هاله سحابی و هدی صابر صورت گرفته و هنوز ادامه دارد، از نمونه هایی است که نقش فضای مجازی و شبکه های اجتماعی در آن بارز به نظر می رسد.
خبر اعتصاب غذای این زندانیان در شبکه های مجازی و سایت های اینترنتی در داخل و خارج از ایران به سرعت پخش شد، واکنش های متفاوتی را به دنبال داشت و حتی پیشنهاد شده که در حمایت از این اعتصاب، پیام های صوتی و تصویری خطاب به این زندانیان ساخته شود.
تاکنون چندین فعال ایرانی و غیرایرانی و یک گروه موسیقی ایرانی در خارج از کشور، در حمایت از این اعتصاب ها اقدام به ساخت پیام های صوتی – تصویری و کلیپ کرده اند.
قدرت اعتصاب غذابه عقیده برخی کارشناسان، با وجود نقش مثبت اینترنت و شبکه های مجازی در جلب حمایت اجتماعی، گاه این خطر نیز وجود دارد که با «عادی» شدن موضوع اعتصاب غذا در فضای مجازی، آن را در سطح افکار عمومی به امر پیش پا افتاده ای تنزل بدهد.
به گفته این کارشناسان، اگر اعتصاب های غذا تکرار شود ولی صاحبان قدرت تحت فشار قرار نگیرند و ناچار به عقب نشینی نشوند، تاثیر این شکل مدنی اعتراضی کم خواهد شد.
طرفداران اعتصاب غذا می گویند فردی که دست به اعتصاب غذا زده با گرسنگی دادن به خود، «مرگ» و «رنج» را که امری بسیار شخصی است، همگانی می کند و رنج او منبع انرژی برای حمایت کنندگان و ناظران می شود.
به گفته آنها فرد اعتصاب کننده، که اغلب صدایش به جایی نمی رسد، با بر سر دست گرفتن جان خود، قادر می شود پیامی را برساند و بر صاحبان قدرت، اثر بگذارد. توماس اش، رهبر قیام ایستر، مدتی کوتاه پیش از مرگ خود گفت: «پیروزی از آن کسانی نیست که بیشتر از همه، آدم می کشند، بلکه از آن کسانی است که بیش از همه رنج می کشند.»
با این همه به نظر می رسد در تاریخ مواردی هم به چشم می خورد که رنج ها لزوما با پیروزی قرین نشده اند.
نوت: در افغانستان خانم سیمین بارکزی در اعتراض به حذف وی از کرسی پارلمان دست به اعتصاب غذا زد و وصیت نامه اش را نوشت، اما حکومت خیمه خانم بارکزی و کسانی را که در دفاع از وی دست به اعتصاب غذا زده بودند به زور پولیس ویران کرده و خانم بارکزی را به شکل یک زندانی در شفاخانه چهارصد بستر انداخت و تحت شرایطی که کسی با وی اجازه ملاقات را نداشت، اعتصابش پایان یافت.
قابل یاد آوریست در پهلوی رسانه ها و نهاد های مدنی که از این اعتصاب پشتیبانی کردند برخی رؤسای جامعه مدنی و رسانه های به ظاهر آزاد هم پیدا شدند که بر علیه اعتصاب خانم بارکزی موضع گیری کنند. از نمایندگی های کشور های آزاد صدایی به دفاع از سیمین بارکزی بلند نشد، نهادهای مدنی با پخش اعلامیه ها و گرهمایی های بزرگ به دفاع از وی بر نخاستند و تنها به مصاحبه ها و ابراز نظر ها اکتفا کردند. نهاد های مدافع حقوق بشر در دفاع قاطع صدای سیمین بارکزی را بلند نکرد و حتی رییس جمهور آلمان و وزیر خارجه امریکا نیز وقتی به کابل آمدند از کنار این زن مظلوم بی صدا و بی خبر گذشته خانم کلینتون با زنانی به عنوان نهاد های مدنی ملاقات کرد که حتا حوصله یکروز گرسنگی را ندارد.
